تحلیل نقش شیعیان امامیه در تحولات فرهنگی جهان اسلام از قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم قمری

فرهنگ در پیدایش، جهت دهی و گسترش اندوخته های مادی و معنوی بشر تاثیر قابل توجه دارد. فرهنگ و تمدن اسلامی حاصل دستمایه‎های دینی و تأکید موثر دین اسلام بر مولفه های آن است. شکل گیری و تکوین فرهنگ و تمدن اسلامی از عصر رسول خدا (ص) صورت پذیرفته و سپس امامان شیعه علیهم السلام و پیروان آنان در گسترش آن تاثیر به سزایی داشتند. پس از غیبت صغری(260ق) شیعیان امامیه در دگرگونی فرهنگی جهان اسلام نقش مهمی ایفا کردند. در این پژوهش تبیین نقش فرهنگی شیعیان امامیه در مقطعی از تاریخ اسلام مورد نظر است که فرهنگ و تمدن اسلامی دوران طلایی و پیشرفت(قرن سوم و چهارم) را پشت سر گذاشته و دوران توقف و انحطاط را آغاز کرده و با هجوم مغولها به رکود رفت. در واقع تحولات فرهنگی جهان اسلام در این دوره به سکون و نزولِ فرهنگ و تمدن اسلامی معطوف است. بررسی و تبیین وضعیت و نقش فرهنگی شیعیان امامیه در مقطع قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم، بی تردید از اهمیت خاصی برخوردار است. ضرورت این تحقیق به اهمیت تبیین تاریخ فرهنگی شیعیان با توجه به وضعیت فرهنگی جهان اسلام باز می گردد. بدین معنا که تفکیک جایگاه فرهنگی شیعیان در جهان اسلام و بررسی سیر و روند تحولات فرهنگی در این مکتب مورد توجه بوده و لازم است تبیین شود که آیا شیعیان هم با سیر تحولات فرهنگی جهان اسلام همراه بودند و یا اینکه مسیر پیشرفت در قرن چهارم را ادامه داده و از منحنی نزول فرهنگ و تمدن اسلامی پیروی نکردند. در این راستا، وضعیت شیعیان و نقش آفرینی آن ها در حوزه فرهنگی مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت. راهبردهای فکری- فرهنگی، رویکردها، متدولوژی و مهندسی علوم نزد شیعیان مورد بررسی و تحلیل خواهد بود. تبیین نقش شیعیان در حوزه علم و دانش و مراکز علمی و فرهنگی مورد توجه بوده و این نقش فرهنگی، با توجه به پراکندگی جغرافیایی شیعیان، در مناطق جغرافیایی ایران، عراق و شام تمرکز دارد. این پژوهش، مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی با استفاده از منابع اصلی بوده و برای تحلیل بیشتر از تحقیقات نوین نیز سود برده خواهد شد. بررسی جایگاه شیعیان در تأسیس مراکز علمی و فرهنگی همانند مدارس، کتابخانه ها و دارالعلم ها و کارکرد و تأثیر این مراکز در حوزه فرهنگ اسلامی، بررسی و تحلیل عملکرد شیعیان در توسعه و نوآوری علوم اسلامی با محوریت فقه، تفسیر، تاریخ نگاری و ادبیات؛ نقش شیعیان در مهندسی و تحول علوم عقلی همانند فلسفه، کلام، و علوم ریاضی؛ راهبردهای فکری- فرهنگی با تاکید بر رویکرد عقل گرایانه و اعتدالی و اندیشه سیاسی، محورهای اصلی پژوهش را تشکیل می دهد.